آنچه در دریاچه ارومیه می گذرد

 
دریاچه ارومیه از دیر باز مورد توجه عموم بوده است ، قبلا به واسطه وجود سیمای زیبا و ویژگ یهای فوق العاده زیست محیطی آن ، اما اکنون به دلیل وجود تهدیدات جدی که پس از خشک شدنش محیط زیست منطقه را به چالش خواهد کشید.

منابع تامین کننده آب دریاچه ارومیه را 21 رودخانه دائمی ، 7 رودخانه فصلی و 39 مسیل و چشمه های داخل دریاچه و بارش مستقیم به سطح دریاچه هستند.

در حال حاضر سطح تراز دریاچه به 77/1270 متر رسیده که در سال 74 به میزان 4/1278 متر بود و این کاهش در یک پروسه پانزده ساله اتفاق افتاده است .

از مهم ترين عوامل طبيعي تاثیر گذار  بر وضعیت کنونی دریاچه ارومیه ، بروز پدیده خشکسالی در طی پانزده سال اخیر است ، همچنين افزایش دو سانتی گرادی درجه حرارت در سطح حوضه دریاچه و به تناسب آن افزایش تبخیر به میزان 2/11 درصد از سطح دریاچه ارومیه و افزایش تبخیر به میزان 4/8 در صد از سطح حوزه که خود باعث افزایش مصرف آب کشاورزی نيز مي شود از ديگر عوامل طبیعی تاثير گذار بر وضعيت درياچه  به شمار می رود.

عوامل انسانی تاثیر گذار بر این روند ، راندمان بسیار پایین در آبیاری اراضی کشاورزی حوزه آبخیز ، افزایش احداث سازه های آبی و ذخیره آب در اين مخازن ، برداشت بی رویه از منابع آب سطحی ، افزایش جمعیت و به تناسب آن افزایش نیاز به آب در مصارف کشاورزی ، شرب  وصنعت ، افزایش برداشت های مجاز و غیر مجاز از آبهای زیرزمینی ، سنتي بودن سيستم انتقال آب به مزارع و روشهاي آبياري ، وجود حدوداً 24000 حلقه چاه غیر مجاز و عدم رعايت الگوی کشت مطابق با ميزان آب در سطح حوزه (كشت محصولات با نياز آبي بالا ) در روند خشک شدن دریاچه ارومیه تاثیر داشته اند.

میزان شوری دریاچه در وضعیت فعلی چهارصد گرم نمک در هر لیتر يعني در حد فوق اشباع  است که در وضعيت نرمال يعني در 15 سال قبل در حدود 180 تا 220 گرم در ليتر در نوسان بوده است.

همچنين در وضعیت نرمال جمعیت کثیری از پرندگان از جمله فلامینگو  به این دریاچه مهاجرت مي نمودند اما با كاهش آب درياچه و افزايش شوري در حد فوق اشباع  جمعيت اين پرنده در اين درياچه بسيار كاهش يافته است.

افزایش نمک موجود در حد فوق اشباع ، کویر زایی در حاشیه پارک ملی دریاچه ارومیه ، مشکلات شدید مدیریتی و حفاظتی حیات  وحش جزایر دریاچه ، تهدید جمعیتی حیات وحش ، عدم امکان جابجایی شناورها و در نتیجه عدم امکان دسترسی به جزایر ، تهدید اراضی کشاورزی و باغات حتی جوامع سکونت گاهی در اطراف دریاچه و کاهش شدید ذخایر ارتمیا در سطح دریاچه عمده ترین پیامدهای وضعیت موجود میباشد.

کاهش شدید جمعیت پرندگان مقیم و مهاجر ، برهم خوردن سیمای طبیعی حواشی دریاچه ارومیه و از دست رفتن ارزشهای گردشگری سنتی ، پدیدار شدن گنبد های نمکی در سطح دریاچه و مشکلات تردد شناورها ، کاهش آبدهی چشمه های آب شیرین موجود در جزایر و لزوم آب رسانی به جزایر ، ملحق شدن خشكی های داخل دریاچه به یکدیگر و از دست رفتن ارزشهای زیستی و کرسیتالیزه شدن نمک در بال و پر پرندگان از دیگر پیامدها و مشکلات پیش آمده این دریاچه نیلگون است.

ناگفته نماند برنامه جامع مدیریت حوضه آبخيز درياچه ارومیه بعد از تهيه و تائيد آن در سطح منطقه اي در سطح ملي نيز به تصويب هيئت دولت رسيده و ستاد ملي درياچه اروميه به رياست معاون محترم اول رياست جمهوري جلسات زيادي را برگزار نموده كه نتيجه آن تعــريف ده ها طرح اضطراری و اولویت دار جهت احیاء درياچه ارومیه مي باشند كه بايستي توسط دستگاه های مختلف به اجرا در آيد.
از جمله مهمترين آنها می توان به طرح گسترش  آگاهی هاي عمومی در كاهش  مصرف منابع آب حوضه ، شناسایی و جلو گیری از برداشتهای غیر مجاز از منابع آب سطحی و زیر زمینی ، مطالعه ریسک خشکسالی حوضه آبخیز ، مطالعه چگونگی احیاء تالابهای اقماری ، پایش کمی و کیفی منابع الاینده دریاچه و تالابهای اقماری و غیره را در آن راستا ذکر نمود . البته اجرای طرح هاي مدرن آبیاری نوین ، اقدامات اجرایی احیاء تالابهای اقماری دریاچه ، انتقال هوايي آب به جزاير  ، احداث آب انبار برای حیات وحش در جزایر ، از جمله مهمترین پروژه های در دست اجرا میباشد.

ستاد ملي درياچه  اروميه  نياز اكولوژيك اين درياچه را  بالغ بر 3.1 ميليارد  متر مکعب تصويب نموده  اما متاسفانه عدم رعایت حق آبه مصوب و عدم همکاری کشاورزان در جهت کاهش مصرف آب زراعی در اراضی کشاورزی ، از عوامل تشديد كننده ي كاهش سطح تراز و كاهش مساحت درياچه مي باشد . 

انتقال ذرات نمک به شهر و اراضی اطراف ، پایین رفتن سطح آبهای زیر زميني در منطقه ، کوچ مردم روستاها و شهر های مجاور دریاچه به سایر مناطق ، بروز بیماریهای ریوی برای اهالی منطقه ، احتمال خروج حیات وحش جزایر به خارج از دریاچه و مرگ و میر حیات وحش در جزایر به دلیل کاهش آب و علوفه از عمده ترین چالشهای خشک شدن دریاچه ارومیه است.

---

*حجت جباری ؛ دانشجوی دکترای محیط زیست – گرایش اکولوژی آبهای داخلی .
کارشناس مسئول زیستگاه ها و امور مناطق و مسئول دبیرخانه دائمی شورای منطقه ای مدیریت حوضه آبخیز دریاچه ارومیه